ДАЛ сонины Дугаар 293/1 -д нийтлэгдсэн.
МУИС, профессор багш, Шинжлэх ухааны гавьяат зvтгэлтэн, Шугаман бус эрдмийн ОУ академийн жинхэнэ гишvvн, Нью-Йоркийн ШУ академийн жинхэнэ гишvvн,
XX зууны дэлхийн 2000 шилдэг хvний дипломт Дэлхийд хэний хэн бэ? Нэвтэрхий тольд данстай, Оюуны чадавхи тєвд данстай (IQ, 2003), МУИС зэрэг их сургуулиудын шилдэг багш (2008), шилдэг сурган хvмvvжvvлэгч багш (2008)
Ярианы гараа
О.Лхагва багш таныг дэлхийн дулаарал алсдаа ямар гай дагуулж болох тухай зоримогдуу таамнал дэвшvvлсэн гэж дууллаа. Дулаарлын уршгийн талаар олон зvйл ярьж байгаагаас, бас олон муу нєлєє нь дэлхий даяар ажиглагд-саар байна. Таных vvнээс єєр байх нээдээ. Та энэ таамналынхаа талаар мэдээлэлх зав чєлєє байна уу гэхэд над зав чєлєє гэдэг юм л нэн ховор зvйл л дээ. Ойрдоо нvvдэлчдийн "Тэнгэр vзэл" сэдэвт олон улсын эрдмийн бага хуралд илтгэл бэлдээд бvр ч дарагдангуй л сууна. Гэвч зориод ирсэн хvнийг буцаах хэцvv юм даа.
- Та юунаас єл гєж таамнал санаа дэвшvvлээд байгаа юм вэ?
Хэдэн жилийн ємнє Хоргын галт уулын тогооны ёроолоос хааяа уур гардаг, бас дуугардаг тухай сонин мэдээ миний чих дэлссэн юм.
Чухам юунаас тэр мэдээ миний бодолд байн байн орсоор байгаад ямар нэг санаа тєрснийг санахгvй байна. Гэхдээ єнєєх мэдээ байн байн толгойд орсоор байв. Сая сая жилээр чимээгvй унтсан галт уул сэрж болох уу. Ялангуяа тєв азийн єндєрлєгт байгаа галтуул ер нь сэрж болох уу? Сэрдэг юмаа гэхэд дэлхийг євчид нь хамарсан хvчтэй хувирал байх ёстой. Тийм шалтгаан юу байж болох, тvvнийг хаанаас хайх вэ гэсэн бодол эргэлдэнэ. Тэгж байтал євч дулаарал л дэлхийг бvхэлд нь хоморголсон жолоо нь олдохгvй vзэгдэл рvv хєтлєж мэднэ шvv гэж нэг санаа тєрлєє. Эдvгэ дулаарал дэлхий даяар ямар уршигтай байгааг хvмvvн бvхэлдээ мэдэрч байна. Харин дулаарал нь сєнєсєн галт уулсыг сэрээх, мєсєн далайг дороос нь хайлуулах, мєсєнд байгаа метан хийг ялгаруулах, цаг уурын тэнцвэрээс алс дахь динамик тэнцвэрийг алдруулах, улмаар кориолисын болон бусад хvчний улмаас дэлхийн эргэлтийн хурд, тэнхлэгт ч єєрчлєлт оруулахад хvргэж мэдэх хувирал чухам эндээс эхэлж болохыг бодлоо. Vvнийг системийн динамикийн vvднээс л тоймдуу цэгнэн хэлж байна л даа.
- Хоргын галт уул ыг сэрээх эрч хvч буй болох уу?
Тийм хувиралд хvргэж мэдэх дэлхийд зангаргатай vзэгдэл бол євч дулаарал л болж таараад байна гэдгийг дахин дуьдъя. Єєр ер нь юу байхав хэмээн бодож байна. Тэгээд уг vзэгдлийн талаар санаа эсгээд байгаа юм л даа. Товчхондоо євч дулаарлаас vvдэж дэлхий маань алсдаа дотроосоо буцалж ч мэдэх юм гэх дvгнэлтэд хvрэх боллоо. Vvнд л таны асуудлын гол сонирхол байгаа биз дээ.
- Яг тийм л дээ. Халуун хайлмаг яаж vvсдэг вэ?
Дэлхий гол цємдєє халуун хайлмаг гэдэг. Тэр ч гарцаагvй. Чухамдаа тэндээс л галт уул дэлбэрэлтийн эх ундрага авч байгаа шvv дээ. Мэдээж аль "нимгэн" гэх vv дээ газраар цоолж оргилоод байна. Харин тєв азийн доор их "зузаан" царцанг vе таараад байгаа юм болов уу, галт уул бараг vгvй юм уу даа. Газрын тєв дэх шингэн магмын хуйлрал, vе vеийн хvчирхэг цохилох долгионы мєргєлдєєнєєс газар шилгээдэг байх гэж бодож явдаг юм. Халуун хайлмаг юунаас vvсдэг вэ гэх асуулт чухал. Газар дэлхий маань тєрєл бvрийн язгуур мах бодь (химийн элемент) агуулсан давс, нэгдлvvдээс тогтоно. Газар дэлхийн юм болгон мєнхийн бат бєх хадсан зvйл биш. Байгаль дахь элдэв хувирлыг дагаж эрдэс юмс задрах, нэгдэх нь аль нэг хэмжээгээр байнга явна. Тийм задралын vед хєнгєн хийн тєрєл нь агаарт хєнгєвтєр нь газрын хєрсєнд, бvр хvнд нь газрын гvн рvv шигдэж таарна. Устєрєгч мэтийн хий сансар руу ч ууршиж алдагддаг биз дээ. Тиймээс цємийн хvнд элементvvд болох уран, тори зэрэг нь газрын цємрvv илvv хуралдах магадлалтай. Тэгэхлээр газрын гvнийн дулаан бол хvнд элементийн цємийн аяндаа хуваагдлаас ялгарч буй дулаан л байх нь гарцаагvй л болов уу даа. Хvнд элэмэнт атомын бємбєг шиг дэлбэрэхийн тулд нэгж эзлэхvvн дэх цэвэр хэмжээ нь нэн их байх ёстой юм. Газрын гvн дэх уран, тори мэт хvнд элементийн нягт тийм ч их биш байх. Харин тэнд хvнд элемент нэг ёсондоо хvнд элемент уугиж задарч байгаа юм. Энэ утаари буюу нvхэнд ноцоосон хомоол дvрэлзэж шаталгvй уугидаг лугаа адил. Утаарын нvхэнд хомоол асаж шатахад хvчилтєрєгч дутмаг байгаа хэрэг л дээ. Харин ураны хэмжээ нь дутмаг тvлш уугиж задарана. Хvнд элементийн аяндаа задрал газрын гvнд дулаан ялгаруулна гэдэгт итгэж байна. Цємийн аяндаа задралын дулаан их биш байлаа гэхэд нэгдvгээрт их системд байнга ялгарч буй болохоор хэмжээ нь ч багагvй бас он цагийн явцад дулаан хуримтлаад байвал гарцаагvй аюулд хvргэнэ. Дэлхийд дулааны аюул учралгvй адаглаад олон мянган сая жил болсон бололтой. Vvнийг дэлхийн геологи, палентлогийн олдвор ч батална байх.
Термодинамикийн 2-р хууль ба дулаан
Газрын гvний дулаан хайчаад байна гэж аяндаа асуулт гарна. Тэр ч зvйтэй. Харин газар бол дулааныг сайн дамжуулдаг бие мєн. Дэлхийн тєвд байгаа халуун гадагш нэвтэрч сансар руу ямар нэг хэмжээгээр апдагддагбайжтаарна. Термодинамикийн 2-р хууль ёсоор дулаан нь халуун биеэс хvйтэн бие рvv аяндаа урсдаг жамтай. Тэгэхлээр геологийн нас хэмээн нэрлэгдэх урт хугацаанд газрын тєвийн дулаан газрын гадаргуу, хєрсєн дундуур нэвтрээд агаарт улмаар сансарт алдагдсаар ирсэн байх. Цаг уур, геофизикийн эрдэмтэн мэрэгжилтэн нарт нарийн тоо баримт байгаа байлгvй дээ. Онгоцоор явж байхад єндєрт гадна температур хасах 60 градус энэ тэр гэдэг шvv дээ. Энэ чинь єнєєх дулаан тэр хvйтэн орчин уруу шилжихийн нотолгоо мэт сонсогддог юм.
- Дулаарал, дотоод халуун хайлмагт нєлєєлєх vv?
Чухамхvv илт нєлєєлнє, тэр нь дэлхийн оршихуй хийгээд байгаль, цаг уур бvр амьдралд гай учруулж мэднэ гэж л би таамнан бодоод байна л даа. Дээр єгvvлснээр дэлхийн агаар мандал, хєрс дулаараад (тухайлбал дунджаар 3°С) ирэхэд гадаргуу харьцангуй "халуун" биед хувираад ирнэ. Тэгмэгц тєвєєс гадагшпах дулааны тоо хэмжээ ч мєн тэр хэмжээгэр татраад ирнэ. Чингэхvйд дэлхийн тєв гvнд хуримтлах дулааны тоо хэмжээ нэмэгдэнэ. Энэ бол геологи газрын vзэгдэл учраас алгуур боловч ухаралтгvй алсдаа жинтэй vйл vрд хvргэж мэднэ. Vvнийг тооцоолон судалж болно л доо. Тиймээс аажимдаа халуун хайлмаг улам их орон зай эзлэн тэлж, улам тогтворгvй тєрх шинж олж таарна. Бvдvvхэн баргаар хэлбэл дэлхийн гvнд хvнд хайлмаг шингэн ихэсч тааварлах аргагvй элдэв "шугаман бус" хєдєлгєєн vйлдэн цухалдаж, гайтай байж мэдэх "тєєрєг" замыг сонгож эхэлнэ. Дэлхий нарыг тойрон секундэд 30 км давхина. Тэнхлэгээ эргэнэ. Энэ хєдлєгєєнvvдэд тухайлбал, дэлхийн тэнхлэг, геологийн зарим тогтцод єнєєх хvнд шингэнээр vvдсэн гаж хєдєлгєєн єєрчлєлт vvтгэж болох юм. Яваандаа их халаад ирвэл дулаан багтаж ядаад ирэхээрээ дэлхийн аль нимгэн газраар цоорч дэлбэрч таарна. Чухам тэр vед хангайд Хорго, ємнєговьд Номгоны мэт галт уулс сэрж мэдэх юм шvv. Мэдээж газар хєдлєлт олширно байх. Одоо ч чичирхийлэлийн давтамж энд тэндгvй мэдэгдээд бас чангараад байж мэдэх юм. Их хувьсал алсын улбаатай шvv дээ. Ер нь далай доорх галт уул дэлбэрэх нь илvv магадлалтай л даа. Тэгэхлээр ємнєд, хойд мєсєн далайн доор галт уулын дэлбэрэлт илvvтэй тохиож мэднэ. Vvнийгээ дагаад хоёр туйлын мєс тvргэн хайлж, дэлхийн усан бvрхvvл хувирч, ууршилт их явагдснаар цаг агаар эрс єєрчлєгдєнє. Бас мєнхийн мєсєнд метан зэрэг хий багагvй байдаг бололтой юм билээ. Тийм хий дэгдэх нь ер бус vр нєлєє дагуулж мэдэх юм шvv. Энэ бол зайдуухан алс ирээдvйд тохиож мэдэх vзэгдлvvд юм гэж л тааварлаж байна. Тvvнээс биш єнєє маргааш тохионо, гарцаагvй юм шvv гэж цуурхал хадаасан яриа дэгдээх гэсэн бодол огтхон ч vгvй шvv. Би онолын физикч хvн элдэв санаа сэдэл дэвшvvлж тvvнийгээ эхлээд математик, дараа тооцоолон зураг сэлтий нь гаргаж дvгнэлт хийдэг юм. Энд ярьсан зvйл бол эрдэмтний оюуны хайлт тэмтрэлтийн нэгхэн жишээ шvvд ээ.
- Цааш нь таамналаа судалгаагаар бэхжvvлэх бодол бий юу?
Дэлхийн гvнд болж байгаа хувирал ямар байдаг талаар шинжилгээний баримт дvгнэлтийн талаар юу ч мэдэхгvй. Ер нь дэлхийн эрдэмтэд єнєєдєр энэ талаар юу хэлж байна гэдгийг ч гадарлахгvй. Тийм нєхцєлд энэ санааг шинжилгээний тєвшинд хvргэж судална гэхэд бэрхшээл нэн их. Эрдэм шинжилгээний ажил хийхэд баримт материалаас эхлээд, арга туршлага оюуны хамтын зvтгэл гээд олон зvйл шаардлагатай. Миний энэ чигт дємєгдvvхэн мэдэх зvйл бол дулаан дамжилтын дефференциал тэгшитгэлийг бодох туршлага байж мэднэ. Бас цэгнэж бодоход хичнээн жилийн дотор дэлхийн дотоод температур хэр хэмжээгээр нэмэгдэх вэ гэдгийг ойролцоолж болох болов уу. Мєн сvvлийн жилvvдэд байгалийн ямар vзэгдлvvд, тухайлбал, цунами, газар хєдлєх, луу унжих зэрэг цаг уурын аюумшигт хувирлын давтамж, хvчний талаар ихээхэн баримт хэрэгтэй болно. Ийм судалгаанд тэгэхлээр олон мэрэгжлийн олон эрдэмтэн мэрэгжилтэн хэрэгтэй нь илт байна. Тvvнийг дагалдаад мєнгє гэж бэрхшээл босоод ирнэ л дээ. Харин миний эл гэнэн таавар хувирал дэлхийд нvvрлэх гэж байгаа бол хэрхэвч дуугvй єнгєрч болохгvй л дээ.
Тvvнээс сэргийлэхийн тулд хvн тєрєлхтєн хэт шуналтай эдийн засгийнхаа хэмжээг зохицуулж, нvvрсхvчлийн хийг гадагш цацахыг бууруулах, газрын хєрсний унаган тєрхийг хадгалж хамгаалах нь эн тэргvvнд хэрэгтэй болоод байна. Дэлхий ээжийнхээ хэрээс давсан "хєрєнгєжих" шуналд автан, бас дэндvv тансаглах гэж байтал нэг мэдэхэд ямарч єршєєлгvй сvйрэлд тулж мэднэ шvv дээ. Их талын нvvдэлчид улс vндэстэн, аж ахуйн vйл ажиллагаа, бие, сэтгэлээрээ Орчлонгийн Мєнхийн сvнс орон лугаа найран нэгсснээр дэлхийд хосгvй их хvч чадлыг олж, их эзэнт гvрэн удаа дараа байгуулсан тvvхтэй. Тvvнийг Чингис хаан Мєнх Тэнгэрийн хvч хэмээн дээдлэн шvтэж байсан бєгєєд угтаа энэ нь аугаа их Орчлонгийн буюу бидний монголчуудынхаар бол Тэнгэрийн зарлигбайжээ. Их талын нvvдэлчид газар дээрх хvмvvний харилцааны "дарангуйллын" явцуухан хуульд буе Тэнгэрийн зарлиг дагаж амьдарч байж. Тиймээс байгалиа ээж шигээ хайрладаг, дайсан ч бай нєхєрч бай хэний ч ємнє тэнгэрийн vнэнч тангарагийг сахиж, урваж тэрслэхийг тас цээрлэж, няцаж шантрах, ялагдахыг туйлаас vл тэвчих Мєнх Тэнгэрийн хvч зарлиг хvн бvрт нь шvглэн хэрэгжиж байжээ.
ФИЗМАТ, ШУ-ын доктор, проф. О.Лхагва
ДАЛ сонин
Яриаг тэмдэглэсэн Л. Эрдэнэтуяа
Дугаар 293/1
МУИС, профессор багш, Шинжлэх ухааны гавьяат зvтгэлтэн, Шугаман бус эрдмийн ОУ академийн жинхэнэ гишvvн, Нью-Йоркийн ШУ академийн жинхэнэ гишvvн,
XX зууны дэлхийн 2000 шилдэг хvний дипломт Дэлхийд хэний хэн бэ? Нэвтэрхий тольд данстай, Оюуны чадавхи тєвд данстай (IQ, 2003), МУИС зэрэг их сургуулиудын шилдэг багш (2008), шилдэг сурган хvмvvжvvлэгч багш (2008)
Ярианы гараа
О.Лхагва багш таныг дэлхийн дулаарал алсдаа ямар гай дагуулж болох тухай зоримогдуу таамнал дэвшvvлсэн гэж дууллаа. Дулаарлын уршгийн талаар олон зvйл ярьж байгаагаас, бас олон муу нєлєє нь дэлхий даяар ажиглагд-саар байна. Таных vvнээс єєр байх нээдээ. Та энэ таамналынхаа талаар мэдээлэлх зав чєлєє байна уу гэхэд над зав чєлєє гэдэг юм л нэн ховор зvйл л дээ. Ойрдоо нvvдэлчдийн "Тэнгэр vзэл" сэдэвт олон улсын эрдмийн бага хуралд илтгэл бэлдээд бvр ч дарагдангуй л сууна. Гэвч зориод ирсэн хvнийг буцаах хэцvv юм даа.
- Та юунаас єл гєж таамнал санаа дэвшvvлээд байгаа юм вэ?
Хэдэн жилийн ємнє Хоргын галт уулын тогооны ёроолоос хааяа уур гардаг, бас дуугардаг тухай сонин мэдээ миний чих дэлссэн юм.
Чухам юунаас тэр мэдээ миний бодолд байн байн орсоор байгаад ямар нэг санаа тєрснийг санахгvй байна. Гэхдээ єнєєх мэдээ байн байн толгойд орсоор байв. Сая сая жилээр чимээгvй унтсан галт уул сэрж болох уу. Ялангуяа тєв азийн єндєрлєгт байгаа галтуул ер нь сэрж болох уу? Сэрдэг юмаа гэхэд дэлхийг євчид нь хамарсан хvчтэй хувирал байх ёстой. Тийм шалтгаан юу байж болох, тvvнийг хаанаас хайх вэ гэсэн бодол эргэлдэнэ. Тэгж байтал євч дулаарал л дэлхийг бvхэлд нь хоморголсон жолоо нь олдохгvй vзэгдэл рvv хєтлєж мэднэ шvv гэж нэг санаа тєрлєє. Эдvгэ дулаарал дэлхий даяар ямар уршигтай байгааг хvмvvн бvхэлдээ мэдэрч байна. Харин дулаарал нь сєнєсєн галт уулсыг сэрээх, мєсєн далайг дороос нь хайлуулах, мєсєнд байгаа метан хийг ялгаруулах, цаг уурын тэнцвэрээс алс дахь динамик тэнцвэрийг алдруулах, улмаар кориолисын болон бусад хvчний улмаас дэлхийн эргэлтийн хурд, тэнхлэгт ч єєрчлєлт оруулахад хvргэж мэдэх хувирал чухам эндээс эхэлж болохыг бодлоо. Vvнийг системийн динамикийн vvднээс л тоймдуу цэгнэн хэлж байна л даа.
- Хоргын галт уул ыг сэрээх эрч хvч буй болох уу?
Тийм хувиралд хvргэж мэдэх дэлхийд зангаргатай vзэгдэл бол євч дулаарал л болж таараад байна гэдгийг дахин дуьдъя. Єєр ер нь юу байхав хэмээн бодож байна. Тэгээд уг vзэгдлийн талаар санаа эсгээд байгаа юм л даа. Товчхондоо євч дулаарлаас vvдэж дэлхий маань алсдаа дотроосоо буцалж ч мэдэх юм гэх дvгнэлтэд хvрэх боллоо. Vvнд л таны асуудлын гол сонирхол байгаа биз дээ.
- Яг тийм л дээ. Халуун хайлмаг яаж vvсдэг вэ?
Дэлхий гол цємдєє халуун хайлмаг гэдэг. Тэр ч гарцаагvй. Чухамдаа тэндээс л галт уул дэлбэрэлтийн эх ундрага авч байгаа шvv дээ. Мэдээж аль "нимгэн" гэх vv дээ газраар цоолж оргилоод байна. Харин тєв азийн доор их "зузаан" царцанг vе таараад байгаа юм болов уу, галт уул бараг vгvй юм уу даа. Газрын тєв дэх шингэн магмын хуйлрал, vе vеийн хvчирхэг цохилох долгионы мєргєлдєєнєєс газар шилгээдэг байх гэж бодож явдаг юм. Халуун хайлмаг юунаас vvсдэг вэ гэх асуулт чухал. Газар дэлхий маань тєрєл бvрийн язгуур мах бодь (химийн элемент) агуулсан давс, нэгдлvvдээс тогтоно. Газар дэлхийн юм болгон мєнхийн бат бєх хадсан зvйл биш. Байгаль дахь элдэв хувирлыг дагаж эрдэс юмс задрах, нэгдэх нь аль нэг хэмжээгээр байнга явна. Тийм задралын vед хєнгєн хийн тєрєл нь агаарт хєнгєвтєр нь газрын хєрсєнд, бvр хvнд нь газрын гvн рvv шигдэж таарна. Устєрєгч мэтийн хий сансар руу ч ууршиж алдагддаг биз дээ. Тиймээс цємийн хvнд элементvvд болох уран, тори зэрэг нь газрын цємрvv илvv хуралдах магадлалтай. Тэгэхлээр газрын гvнийн дулаан бол хvнд элементийн цємийн аяндаа хуваагдлаас ялгарч буй дулаан л байх нь гарцаагvй л болов уу даа. Хvнд элэмэнт атомын бємбєг шиг дэлбэрэхийн тулд нэгж эзлэхvvн дэх цэвэр хэмжээ нь нэн их байх ёстой юм. Газрын гvн дэх уран, тори мэт хvнд элементийн нягт тийм ч их биш байх. Харин тэнд хvнд элемент нэг ёсондоо хvнд элемент уугиж задарч байгаа юм. Энэ утаари буюу нvхэнд ноцоосон хомоол дvрэлзэж шаталгvй уугидаг лугаа адил. Утаарын нvхэнд хомоол асаж шатахад хvчилтєрєгч дутмаг байгаа хэрэг л дээ. Харин ураны хэмжээ нь дутмаг тvлш уугиж задарана. Хvнд элементийн аяндаа задрал газрын гvнд дулаан ялгаруулна гэдэгт итгэж байна. Цємийн аяндаа задралын дулаан их биш байлаа гэхэд нэгдvгээрт их системд байнга ялгарч буй болохоор хэмжээ нь ч багагvй бас он цагийн явцад дулаан хуримтлаад байвал гарцаагvй аюулд хvргэнэ. Дэлхийд дулааны аюул учралгvй адаглаад олон мянган сая жил болсон бололтой. Vvнийг дэлхийн геологи, палентлогийн олдвор ч батална байх.
Термодинамикийн 2-р хууль ба дулаан
Газрын гvний дулаан хайчаад байна гэж аяндаа асуулт гарна. Тэр ч зvйтэй. Харин газар бол дулааныг сайн дамжуулдаг бие мєн. Дэлхийн тєвд байгаа халуун гадагш нэвтэрч сансар руу ямар нэг хэмжээгээр апдагддагбайжтаарна. Термодинамикийн 2-р хууль ёсоор дулаан нь халуун биеэс хvйтэн бие рvv аяндаа урсдаг жамтай. Тэгэхлээр геологийн нас хэмээн нэрлэгдэх урт хугацаанд газрын тєвийн дулаан газрын гадаргуу, хєрсєн дундуур нэвтрээд агаарт улмаар сансарт алдагдсаар ирсэн байх. Цаг уур, геофизикийн эрдэмтэн мэрэгжилтэн нарт нарийн тоо баримт байгаа байлгvй дээ. Онгоцоор явж байхад єндєрт гадна температур хасах 60 градус энэ тэр гэдэг шvv дээ. Энэ чинь єнєєх дулаан тэр хvйтэн орчин уруу шилжихийн нотолгоо мэт сонсогддог юм.
- Дулаарал, дотоод халуун хайлмагт нєлєєлєх vv?
Чухамхvv илт нєлєєлнє, тэр нь дэлхийн оршихуй хийгээд байгаль, цаг уур бvр амьдралд гай учруулж мэднэ гэж л би таамнан бодоод байна л даа. Дээр єгvvлснээр дэлхийн агаар мандал, хєрс дулаараад (тухайлбал дунджаар 3°С) ирэхэд гадаргуу харьцангуй "халуун" биед хувираад ирнэ. Тэгмэгц тєвєєс гадагшпах дулааны тоо хэмжээ ч мєн тэр хэмжээгэр татраад ирнэ. Чингэхvйд дэлхийн тєв гvнд хуримтлах дулааны тоо хэмжээ нэмэгдэнэ. Энэ бол геологи газрын vзэгдэл учраас алгуур боловч ухаралтгvй алсдаа жинтэй vйл vрд хvргэж мэднэ. Vvнийг тооцоолон судалж болно л доо. Тиймээс аажимдаа халуун хайлмаг улам их орон зай эзлэн тэлж, улам тогтворгvй тєрх шинж олж таарна. Бvдvvхэн баргаар хэлбэл дэлхийн гvнд хvнд хайлмаг шингэн ихэсч тааварлах аргагvй элдэв "шугаман бус" хєдєлгєєн vйлдэн цухалдаж, гайтай байж мэдэх "тєєрєг" замыг сонгож эхэлнэ. Дэлхий нарыг тойрон секундэд 30 км давхина. Тэнхлэгээ эргэнэ. Энэ хєдлєгєєнvvдэд тухайлбал, дэлхийн тэнхлэг, геологийн зарим тогтцод єнєєх хvнд шингэнээр vvдсэн гаж хєдєлгєєн єєрчлєлт vvтгэж болох юм. Яваандаа их халаад ирвэл дулаан багтаж ядаад ирэхээрээ дэлхийн аль нимгэн газраар цоорч дэлбэрч таарна. Чухам тэр vед хангайд Хорго, ємнєговьд Номгоны мэт галт уулс сэрж мэдэх юм шvv. Мэдээж газар хєдлєлт олширно байх. Одоо ч чичирхийлэлийн давтамж энд тэндгvй мэдэгдээд бас чангараад байж мэдэх юм. Их хувьсал алсын улбаатай шvv дээ. Ер нь далай доорх галт уул дэлбэрэх нь илvv магадлалтай л даа. Тэгэхлээр ємнєд, хойд мєсєн далайн доор галт уулын дэлбэрэлт илvvтэй тохиож мэднэ. Vvнийгээ дагаад хоёр туйлын мєс тvргэн хайлж, дэлхийн усан бvрхvvл хувирч, ууршилт их явагдснаар цаг агаар эрс єєрчлєгдєнє. Бас мєнхийн мєсєнд метан зэрэг хий багагvй байдаг бололтой юм билээ. Тийм хий дэгдэх нь ер бус vр нєлєє дагуулж мэдэх юм шvv. Энэ бол зайдуухан алс ирээдvйд тохиож мэдэх vзэгдлvvд юм гэж л тааварлаж байна. Тvvнээс биш єнєє маргааш тохионо, гарцаагvй юм шvv гэж цуурхал хадаасан яриа дэгдээх гэсэн бодол огтхон ч vгvй шvv. Би онолын физикч хvн элдэв санаа сэдэл дэвшvvлж тvvнийгээ эхлээд математик, дараа тооцоолон зураг сэлтий нь гаргаж дvгнэлт хийдэг юм. Энд ярьсан зvйл бол эрдэмтний оюуны хайлт тэмтрэлтийн нэгхэн жишээ шvvд ээ.
- Цааш нь таамналаа судалгаагаар бэхжvvлэх бодол бий юу?
Дэлхийн гvнд болж байгаа хувирал ямар байдаг талаар шинжилгээний баримт дvгнэлтийн талаар юу ч мэдэхгvй. Ер нь дэлхийн эрдэмтэд єнєєдєр энэ талаар юу хэлж байна гэдгийг ч гадарлахгvй. Тийм нєхцєлд энэ санааг шинжилгээний тєвшинд хvргэж судална гэхэд бэрхшээл нэн их. Эрдэм шинжилгээний ажил хийхэд баримт материалаас эхлээд, арга туршлага оюуны хамтын зvтгэл гээд олон зvйл шаардлагатай. Миний энэ чигт дємєгдvvхэн мэдэх зvйл бол дулаан дамжилтын дефференциал тэгшитгэлийг бодох туршлага байж мэднэ. Бас цэгнэж бодоход хичнээн жилийн дотор дэлхийн дотоод температур хэр хэмжээгээр нэмэгдэх вэ гэдгийг ойролцоолж болох болов уу. Мєн сvvлийн жилvvдэд байгалийн ямар vзэгдлvvд, тухайлбал, цунами, газар хєдлєх, луу унжих зэрэг цаг уурын аюумшигт хувирлын давтамж, хvчний талаар ихээхэн баримт хэрэгтэй болно. Ийм судалгаанд тэгэхлээр олон мэрэгжлийн олон эрдэмтэн мэрэгжилтэн хэрэгтэй нь илт байна. Тvvнийг дагалдаад мєнгє гэж бэрхшээл босоод ирнэ л дээ. Харин миний эл гэнэн таавар хувирал дэлхийд нvvрлэх гэж байгаа бол хэрхэвч дуугvй єнгєрч болохгvй л дээ.
Тvvнээс сэргийлэхийн тулд хvн тєрєлхтєн хэт шуналтай эдийн засгийнхаа хэмжээг зохицуулж, нvvрсхvчлийн хийг гадагш цацахыг бууруулах, газрын хєрсний унаган тєрхийг хадгалж хамгаалах нь эн тэргvvнд хэрэгтэй болоод байна. Дэлхий ээжийнхээ хэрээс давсан "хєрєнгєжих" шуналд автан, бас дэндvv тансаглах гэж байтал нэг мэдэхэд ямарч єршєєлгvй сvйрэлд тулж мэднэ шvv дээ. Их талын нvvдэлчид улс vндэстэн, аж ахуйн vйл ажиллагаа, бие, сэтгэлээрээ Орчлонгийн Мєнхийн сvнс орон лугаа найран нэгсснээр дэлхийд хосгvй их хvч чадлыг олж, их эзэнт гvрэн удаа дараа байгуулсан тvvхтэй. Тvvнийг Чингис хаан Мєнх Тэнгэрийн хvч хэмээн дээдлэн шvтэж байсан бєгєєд угтаа энэ нь аугаа их Орчлонгийн буюу бидний монголчуудынхаар бол Тэнгэрийн зарлигбайжээ. Их талын нvvдэлчид газар дээрх хvмvvний харилцааны "дарангуйллын" явцуухан хуульд буе Тэнгэрийн зарлиг дагаж амьдарч байж. Тиймээс байгалиа ээж шигээ хайрладаг, дайсан ч бай нєхєрч бай хэний ч ємнє тэнгэрийн vнэнч тангарагийг сахиж, урваж тэрслэхийг тас цээрлэж, няцаж шантрах, ялагдахыг туйлаас vл тэвчих Мєнх Тэнгэрийн хvч зарлиг хvн бvрт нь шvглэн хэрэгжиж байжээ.
ФИЗМАТ, ШУ-ын доктор, проф. О.Лхагва
ДАЛ сонин
Яриаг тэмдэглэсэн Л. Эрдэнэтуяа
Дугаар 293/1
No comments:
Post a Comment